کد مطلب:148752 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:163
یک محقق اروپائی و فداکاری حسین
به طوری كه گفتیم در (استراسبورك) واقع در كشور فرانسه مركزی وجود دارد برای مطالعه در مذهب شیعه دوازده امامی. باید گفت كه مركز مطالعه در مذهب شیعه دوازده امامی وابسته است به یك مركز بزرگتر برای مطالعه در مذاهب توحیدی یعنی مذاهبی كه پیروان آن معتقد به خداوند یگانه می باشند. مطالعه دانشمندان آن مركز داوطلبانه است و هیچ یك از دانشمندان كه در مركز مطالعه مربوط به مذهب شیعه دوازده امامی كار می كنند، از كسی مزد یا پاداش دیگر، دریافت نمی نمایند. آن چه آنها را وادار
كرده كه در مذهب شیعه مطالعه كنند دو چیز است: اول عشق به مطالعه در مذهب شیعه دوازده امامی. دوم این است كه همه آن ها استادان دانشگاه هستند یا این كه دانشمندان وابسته به انستیتوهای علمی می باشند و هر استاد دانشگاه یا وابسته به یك موسسه علمی، از مطالعه خود، برای پیشرفت كارش نتیجه می گیرد - [1] .
یكی از دانشمندان آن مركز تحقیقات، (فرانسیسكو - گابریلی) نشان داده كه كشته شدن حسین (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری به شرحی كه تا این جا گفته شد و دنباله آن خواهد آمد از عوامل اصلی توسعه مذهب شیعه بوده و قسمت اعم تبلیغات (آل بویه) بر مبنای چگونگی كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و دوستانش استوار بوده است. فرانسیسكو - گابریلی استاد دانشگاه روم، راجع به (اثر كشته شدن حسین (ع) در توسعه مذهب شیعه) می گوید سلاطین آل بویه پایه تبلیغات خود را برای توسعه مذهب شیعه بر اساس وقایع روز دهم حرم سال شصت و یكم هجری قرار داده بودند و آن تبلیغات آن قدر موثر بود كه آن ها برای توسعه مذهب شیعه ضروری ندیدند كه مبادرت به اعمال زور بكنند. وقتی آل بویه كه مذهب تشیع داشتند در شرق ایران به سلطنت رسیدند اكثر سكنه ایران، از سایر فرقه های اسلامی بودند و مذهب تشیع نداشتند. در قدیم رسم این بود كه وقتی زمامداری به قدرت می رسید، درصدد برمی آمد كه با زور، تمام اتباع خود را پیرو مذهب خویش بكند و دیدیم كه در دوره خلفای عباسی، بر سر موضوع قدیم یا حادث بودن قرآن چه ستم ها بر مردم رفت و هر خلیفه كه عقیده داشت قرآن قدیم است تمام كسانی را كه عقیده به حادث بودن قرآن داشتند به قتل می رسانید و هر خلیفه كه معتقد بود قرآن حادث است تمام كسانی را كه عقیده به قدمت قرآن داشتند هلاك می كرد. در صورتی كه مسئله حدوث و قدمت قرآن، جزو اصول دین اسلام نبود و خلفای عباسی اصول دین اسلام را (توحید - نبوت - معاد) می دانستند و هر كس به این سه اصل عقیده داشت مسلمان بود و در جامعه اسلامی دارای مصونیت كامل. معهذا هزارها بی گناه فقط به مناسبت این كه نظریه شان راجع به قدمت یا حدوث قرآن، مغایر با نظریه خلیفه بودجان سپردند در صورتی كه مسئله قدمت یا حدوث قرآن، در صدر اسلام وجود نداشت و اثری از این موضوع دیده نمی شود، نه در دوره پیغمبر اسلام (ص)، نه در دوره خلفای راشدین. با توجه به سوابق امر، و این كه سلاطین آل بویه در دوره ای سلطنت ردند كه هنوز خلفای عباسی، مشغول خلافت بودند و هر كه با نظریه خلیفه راجع به قدمت یا حدودث قرآن مخالف بود معدوم می گردید، بایستی انتظار می داشتند كه سلاطین آل بویه هم برای رواج مذهب خود كه مذهب شیعه اثنی عشری بود متوسل بزور شوند و هر مسلمان را كه مذهبی اثنا عشری ندارد به قتل برسانند. در صورتی كه در
تمام دوره سلطنت آل بویه اتفاق نیفتاد كه حتی یك نفر از اتباع سلاطین بویه بجرم این كه مذهبی غیر از مذهب شیعه دوازده امامی دارند مورد آزار قرار بگیرند و كسی زندگی را بر آن ها تنگ كند تا این كه مجبور بشوند مذهب شیعه دوازده امامی را بپذیرند. روش سلاطین آل بویه را نباید با روش شیعیان فرقه اسماعیلیه اشتباه كرد. شیعیان فرقه اسماعیلیه بعد از روی كار آمدن حسن صباح، برای پیش بردن عقیده خود سختگیری و خونریزی كردند اما سلاطین آل بویه كه مدت یكصد و ده سال سلطنت كردند و سلسله آن ها در سال 1055 میلادی مطابق با 447 هجری قمری منقرض گردید، برای رواج مذهب شیعه اثنا عشری سختگیری نكردند در صورتی كه اقتضای زمان، ایجاب می كرد كه سختگیری كنند و در همان دوره، خلفای عباسی، هر كس را كه راجع به قرآن، نظریه ای غیر از آن ها داشت می كشتند. وسیله تبلیغ سلاطین آل بویه فقط وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا بود و شرح آن وقایع راجع به كشته شدن همراهان حسین (ع) و آن گاه خود او، آن قدر در مستمعین اثر می كرد كه به تدریج مذهب شیعه دوازده امامی را می پذیرفتند بدون این كه از طرف حكومت وقت فشاری بر كسی وارد بیاید. قبل از سلاطین آل بویه در ایران روز دهم حرم كه روز كشته شدن حسین (ع) است و روز هیجدهم ماه ذیحجه كه روز غدیر خم می باشد، تذكری به عمل نمی آمد. این دو تاریخ بر عموم مسلمین مجهول بود مگر بر كسانی كه كتب تاریخی را می خواندند. سلاطین آل بویه این دو تاریخ را مشهور كردند بدون این كه كسی را مجبور نمایند كه در روز هیجدهم ماه ذیحجه و دهم ماه محرم مبادرت به تذكر كند و خود شیعیان در آن دو روز، مراسم عید و عزا را به جا می آوردند. باید دانست كه قبل از روی كار آمدن آل بویه شیعیان دوازده امامی خود را شناسانیده بودند اما از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری برای توسعه مذهب شیعه دوازده امامی استفاده نمی كردند. شرح وقایع روز دهم محرم قبل از این كه آل بویه بر سر كار بیایند در كتاب ها نوشته شده بود ولی شیعیان از وقایع روز دهم محرم به اصطلاح امروز استفاده پروپاگاندی نمی كردند. ابوالفرج اصفهانی مولف معروف كه در سال 356 هجری قمری زندگی را بدرود گفت با این كه از لحاظ نژادی اموی بود و می دانیم كه امویان كمال دشمنی را با خاندان علی بن ابی طالب (ع) داشتند كتاب (مقاتل الطالبین) را نوشت. در این كتاب ابوالفرج اصفهانی شرح كشته شدن علی بن ابی طالب (ع) و حسین (ع) و سایر ائمه شیعه دوازده امامی را نوشته اما در كتاب او چیزی تازه به چشم نمی رسد و مجموعه ایست از تواریخی كه قبل از او راجع به قتل علی بن ابی طالب (ع) و حسین (ع) نوشته بودند.
كتاب (مقاتل الطالبیین) ابوالفرج اصفهانی معروف نیست برای این كه هر كس كه اهل كتاب است (ابوالفرج اصفهانی) را به اسم نویسنده كتاب (اغانی) می شناسد و این كتاب طوری بین كتاب شناس ها معروف شده كه به كتابهای دیگر ابوالفرج اصفهانی توجه ندارند در صورتی كه ابن الندیم صحاف از پانزده كتاب نام می برد كه همه را ابوالفرج اصفهانی تالیف كرده است.
ابوالفرج اصفهانی در كتاب مقاتل الطالبیین راجع به كشته شدن علی بن ابی طالب (ع)
و پسرش حسین (ع) در كربلا اطلاعی جدید به ما نمی دهد اما نسبت به علی (ع) و حسین (ع) ابراز ارادت می نماید و همین موضوع سبب گردیده كه (گولدزیهر) دانشمند اسلام شناس و ایران شناس آلمانی كه در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی دارای نام شد، تصریح می كرد كه ابوالفرج اصفهانی شیعه وبده است و من در شیعه بودن او تردید ندارم. ابوالفرج اصفهانی بعد از این كه كتاب اغانی را نوشت آن را به سیف الدوله حمدانی از پادشاهان آل حمدان كه شیعه بودند تقدیم كرد و كتاب الطالبیین را هم به سیف الدوله تقدیم نمود و این دو قرینه نیز نشان می دهد كه ابوالفرج اصفهانی شیعه مذهب بوده است. ابوالفرج اصفهانی با این كه مردی توانگر بود چون امرای زمان خیلی به او پول می رسانیدند پیوسته كثیف بود و هرگز جامه خود را عوض نمی كرد و یك جامه را آن قدر می پوشید تا این كه ژنده شود و بعد جامه دیگر در بر می كرد. چون صحبت از شیعه بودن ابوالفرج اصفهانی شد می گوئیم كه بنابر گفته گولدزیهر دانشمند آلمانی و همچنین بنابر تصریح فانسیسكو گابریلی دانشمند معاصر و استاد دانشگاه روم ابن الندیم صحاف معروف هم شیعه بوده است. یكی دیگر از قیافه های برجسته قرن چهارم هجری از لحاظ تبلیغ مذهب شیعه از راه استفاده تبلیغی از كشته شدن حسین (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا (شریف راضی) است. شریف راضی در بغداد پایتخت خلفای عباسی می زیست و در همانجا برای توسعه مذهب شیعه تبلیغ می كرد و دارای لقب (نقیب الاشراف) بود. شریف راضی چون در شهر بغداد مردی مشهور بود، چاره ای نداشت جز این كه با خلفای عباسی كنار بیاید و به همین جهت پیوسته جامه سیاه كه مخصوص عباسیان بود می پوشید. اما با این كه بیم آن می رفت كه كشته شود، از شرح كشته شدن حسین (ع) در منطقه كربلا برای توسعه مذهب شیعه استفاده می نمود، او هم مثل ابوالفرج اصفهانی مجموع اخبار مربوط به كشته شدن حسین (ع) و یاران او را در مجموعه ای جمع كرد. در مجموعه او هم واقعه تاریخی بدون سابقه ای دیده نمی شود ولی این فایده را دارد كه جامع است. اما كار بزرگ شریف راضی، آن هم در پایتخت خلفای عباسی، جمع آوری آثار مكتوب علی بن ابیطالب (ع) است و اگر شریف راضی آن آثار را كه عبارت است از (نهج البلاغه) و خطبه های علی بن ابیطالب جمع آوری نمی كرد بیم آن می رفت كه امروز نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) وجود نداشته باشد. بانوی دانشمند معاصر ایتالیائی به اسم (ولجیا و گلیه ری) عضو انستیتوی تاریخی شهر ناپل (در ایتالیا) تحقیقی سودمند راجع به شریف راضی كرده و گفته است كه نزد شیعیان، كاری كه شریف راضی از لحاظ جمع آوری نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) كرد، بعد از جمع آوری آیات قرآن، بزرگترین كار ادبی به شمار می آمد زیرا همان طور كه اگر آیات قرآن، در زمان خلیفه سوم جمع آوری نمی شد،بعد از مرگ كسانی كه آیات قرآن را از حفظ داشتند آیات برای نسل های آینده مسلمین از بین می رفت اگر شریف راضی نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) را جمع آوری نمی كرد شاید امروز شیعیان از آن ها اطلاع نداشتند و شیعیان نهج البلاغه و خطبه های علی (ع) را بعد
از قرآن فصیح ترین كلام می دانند كه در زبان عربی نوشته شده است و تحقیقی كه خانم ولجیا - واگلیه ری راجع به جمع آوری نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) از طرف شریف راضی كره از حیث سودمند بودن شبیه است به تحقیقی كه پروفسور (بلاشر) فرانسوی راجع به جمع آوری آیات قرآن در زمان خلیفه سوم كرده است [2] یكی دیگر از چهره های برجسته كه در تبلیغ شیعه در قرن چهارم بدون اثر نبوده المتنبی است. فرانسیسكو گابریلی می گوید من المتنبی (م - ت - ن - با) را فقط یك شاعر مداح می دانستم و فكر نمی كردم كه او اثری باشد ولی بعد از این كه تحقیق پروفسور بلاشر فرانسوی را راجع به متنبی خواندم و نظریه (لوئی ماسین یون) فرانسوی را راجع به همان شخص از نظر گذرانیدم نظریه ام راجع به متنبی تغییر كرد. متنبی مردی بود كه آغاز جوانی را در كوفه، بین شیعیان بسر برد و بعد از آن به سوریه رفت و در آن جا هم بین شیعیان بسر می برد و می دانیم كه شاعری بود توانا و یكی از بهترین آثار شعری خود را كه (عضدیه) نام دارد به عضد الدوله امیر معروف (بویه) تقدیم كرده و بر كسی پوشیده نیست كه عضد الدوله، شیعه بوده است. فرانسیسكو گابریلی می گوید بعد از این كه اثر دو محقق فرانسوی مذكور را راجع به متنبی خواندم به آثار او مراجعه كردم و مشاهده نمودم كه در بعضی از آثار او از مذهب شیعه تبلیغ شده اما نه مذهب شیعه معتدل، مثل مذهبی كه سلاطین (آل بویه) داشته اند بلكه شیعه افراطی مثل عقیده مذهبی اسماعیلیان آن عصر و قرمطیان و در بعضی از اشعار متنبی به خصوص تمایل قرمطی دیده می شود و فرانسیسكو گابریلی می گوید كه المتنبی كه یك زمان دعوی پیغمبری هم كرد و گفت كه وی (نبی) می باشد و اسم المتنبی نیز به همین علت روی او گذاشته شد یك مبلغ مذهب شیعه دوازده امامی نبوده ولی در بعضی از اشعار خود نشان داده كه دارای تمایل شیعیان افراطی آن عصر می باشد و متنبی شاعر عرب، تقریبا تمام دوره عمر را با شیعیان گذرانیده بود. استفاده از وقایع روز دهم محرم طوری مذهب شیعه دوازده امامی را توسعه داد كه قبل از این كه سلجوقیان بر آسیای صغیر مسلط شوند سكنه بعضی از كشورهای آسیای صغیر شیعه دوازده امامی بودند و مردم بعضی از كشورهای شام مذهب شیعه دوازده امامی داشته اند و یگانه وسیله موثر تبلیغ شیعیان چیزی نبود غیر از ذكر وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا می دانیم كه مغول ها قبل از این كه بر خاور میانه مسلط شوند مسلمان نبودند و بعد از این كه مسلمان شدند توجهی به مذهب شیعه نداشتند. اما یكی از سلاطین آن ها به اسم (اولجای تو) اولین مرتبه كه شرح وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم را شنید شیعه دوازده امامی شد. بعد از این كه سلجوقیان بر آسیای صغیر مسلط شدند چون نخواستند كه مذهبی غیر از مذهب آن ها در آن جا وجود داشته باشد درصدد برآمدند كه مذهب شیعه دوازده امامی را از بین ببرند. شیعیان آسیای صغیر مجبور به تقیه شدند و به طوری كه (ماریان موله) فرانسوی
دانشمند معاصر گفته شیعیان علامت دو (واو) كه به طور معكوس روی هم قرار می گرفت و در تزیین و به خصوص تزیین اطاق های منازل به كار می رفت علامت رسمی (و پنهانی) خود كردند و دو (واو) به حروف ابجد معنای (دوازده) را داشت یعنی شیعه دوازده امامی. سقوط خلافت پانصد ساله عباسیان در بغداد در آغاز نیمه دوم قرن هفتم هجری، بزرگترین مانع را در راه توسعه مذهب شیعه دوازده امامی از بین برد، گر چه بعد از سقوط خلافت عباسیان در بغداد، ممالیك كه از نژاد قفقازی بودند درصدد برآمدند كه در مصر، خلافت را تجدید نمایند اما از لحاظ شیعیان، یك مانع بزرگ نبودند و در دنیای اسلامی هم كسی ممالیك مصر را جانشین خلفای عباسی نمی دانست.
بعد از سقوط خلافت عباسیان، گرچه بزرگترین مانع در راه توسعه مذهب شیعه از بین رفته بود. معهذا شیعیان برای توسعه مذهب خود روش دوره آل بویه را ادامه دادند برای این كه روش مزبور یعنی استفاده تبلیغی از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری، فایده اش را به ثبوت رسانیده بود. منتها در بعضی از دوره ها در بین شیعیان كسانی پیدا نمی شدند كه بتوانند از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری برای توسعه مذهب شیعه استفاده كنند. اما هر زمان كه بین شیعیان مردی پیدا شد كه توانست خود را نشان بدهد و از وقایع روز دهم محرم، به خوبی استفاده نماید مذهب شیعه یك یا چند گام به جلو برداشت. عقیده شیعیان این است كه كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و یارانش در روز دهم محرم به توسعه و تقویت اسلام كمك كرد. این نظریه اگر در مورد تمام فرقه های اسلام درست نباشد بدون تردید در مورد فرقه شیعه درست است و قوت و توسعه مذهب شیعه تا زمان روی كار آمدن شاه اسماعیل صفوی در ایران مرهون كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و یارانش در كربلا بوده است. فی المثل مردی مثل (جمال الدین حلی) در شهر (حله) در عراق در حالی كه محاط از مخالفین مذهب شیعه بوده فقط با استفاده از شرح كشته شدن حسین (ع) و یارانش می توانسته به نفع مذهب شیعه دوازده امامی تبلیغ كند. گر چه بعد از بین رفتن خلافت عباسیان، امرای محلی در شرق نسبت به مذهب شیعه روی خوش نشان نمی دادند ولی درصدد قتل شیعیان برنمی آمدند مگر بعد از این كه در آسیای صغیر حكومت از دست سلجوقیان به در رفت. به طور كلی تا زمان روی كار آمدن سلسله صفویه در ایران، شیعیان دوازده امامی برای توسعه مذهب خود هیچ وسیله موثر غیز از شرح دادن وقایع روز دهم محرم در كربلا نداشته اند و یگانه نیروی معنوی كه سبب توسعه مذهب شیعه بین فرق دیگر اسلامی گردید همین موضوع بود. ولی بعد از این كه شاه اسماعیل صفوی روی كار آمد وسایل دیگر هم برای توسعه مذهب شیعه به كار رفت. در آسیای صغیر بعد از این كه حكومت از دست سلجوقیان به در رفت و آل عثمان بر تمام آسیای صغیر مسلط شد كانون های شیعه دوازده امامی در آن منطقه باقی ماند و بعد از این كه خلافت عباسیان از بین رفت، در اكثر سكه های امرای سلجوقی و تركمان آسیای صغیر اسم چهار خلیفه اولیه اسلام
دیده می شود و امرای سلجوقی و تركمان برای علی بن ابی طالب (ع) كه شیعیان او را امام اول می دانند قائل به احترام بودند و نامش را مثل سه خلیفه دیگر در سكه های خود ثبت می كردند. اثر تبلیغی كشته شدن حسین (ع) از لحاظ توسعه مذهب شیعه اختصاص به خاور میانه و شرق نزدیك نداشته بلكه اثر آن حتی به قاره افریقا هم كشیده شده است و شیعیانی كه اكنون در مشرق افریقا هستند بازماندگان كسانی می باشند كه در قدیم بر اثر تبلیغ شیعه دارای مذهب دوازه امامی گردیدند و موضوع اصلی تمام مبلغین مزبور كه از ایران به افریقای شرقی رفتند مسئله كشته شدن حسین (ع) در كربلا بوده است. به نظر می رسد كه مبلغین مزبور، همه در دوره سلطنت پادشاهان بویه راه افریقای شرقی را پیش گرفتند. ما نمی توانیم بگوئیم كه آیا آن ها فقط برای تبلیغ به افریقای شرقی و نقاطی كه به اسم زنگبار و سومالی و كنیا خوانده می شود رفتند با این كه بازرگانان شیعه مذهب بودند كه برای تجارت راه افریقا را پیش گرفتند و در نقاط مذكور در فوق تجارتخانه تاسیس كردند و ماندنی شدند و چون دارای مذهب شیعه بودند از موضوع كشته شدن حسین (ع) در كربلا استفاده كردند و عده ای از سكنه بومی را متمایل به مذهب شیعه نمودند و در سومالی و كنیا مساجدی ساختند. فرانسیسكو گابریلی می گوید در دوره یكصد و ده ساله سلطنت پادشاهان آل بویه اتفاق نیفتاد كه آن ها هیئتی از مبلغین را مامور تبلیغ مذهب شیعه در كشورهای ایران یا كشورهای دیگر بكنند و اگر كرده باشند بر ما پنهان است چون اثری از آن در تاریخ وجود ندارد. لذا به نظر می رسد تمام كسانی كه در دوره سلطنت پادشاهان بویه برای توسعه مذهب شیعه دوازده امامی تبلیغ می كردند با اراده با اراده خود و بدون این كه ماموریتی داشته باشند از وقایع روز دهم محرم در كربلا استفاده می نمودند و مبادرت به تبلیغ می كردند و فقط ایمانشان آن ها را تشویق می كرده كه تبلیغ كنند و كسی از آن بابت چیزی به آن ها نمی داده است و به طور كلی به قول گابریلی هیچ یك از فرقه های اسلامی یك سازمان مذهبی دائمی مثل سازمان كلیسای كاتولیكی نداشته اند تا این كه به طور همیشگی برای تبلیغ مذهب اقدام كند.
كرده كه در مذهب شیعه مطالعه كنند دو چیز است: اول عشق به مطالعه در مذهب شیعه دوازده امامی. دوم این است كه همه آن ها استادان دانشگاه هستند یا این كه دانشمندان وابسته به انستیتوهای علمی می باشند و هر استاد دانشگاه یا وابسته به یك موسسه علمی، از مطالعه خود، برای پیشرفت كارش نتیجه می گیرد - [1] .
یكی از دانشمندان آن مركز تحقیقات، (فرانسیسكو - گابریلی) نشان داده كه كشته شدن حسین (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری به شرحی كه تا این جا گفته شد و دنباله آن خواهد آمد از عوامل اصلی توسعه مذهب شیعه بوده و قسمت اعم تبلیغات (آل بویه) بر مبنای چگونگی كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و دوستانش استوار بوده است. فرانسیسكو - گابریلی استاد دانشگاه روم، راجع به (اثر كشته شدن حسین (ع) در توسعه مذهب شیعه) می گوید سلاطین آل بویه پایه تبلیغات خود را برای توسعه مذهب شیعه بر اساس وقایع روز دهم حرم سال شصت و یكم هجری قرار داده بودند و آن تبلیغات آن قدر موثر بود كه آن ها برای توسعه مذهب شیعه ضروری ندیدند كه مبادرت به اعمال زور بكنند. وقتی آل بویه كه مذهب تشیع داشتند در شرق ایران به سلطنت رسیدند اكثر سكنه ایران، از سایر فرقه های اسلامی بودند و مذهب تشیع نداشتند. در قدیم رسم این بود كه وقتی زمامداری به قدرت می رسید، درصدد برمی آمد كه با زور، تمام اتباع خود را پیرو مذهب خویش بكند و دیدیم كه در دوره خلفای عباسی، بر سر موضوع قدیم یا حادث بودن قرآن چه ستم ها بر مردم رفت و هر خلیفه كه عقیده داشت قرآن قدیم است تمام كسانی را كه عقیده به حادث بودن قرآن داشتند به قتل می رسانید و هر خلیفه كه معتقد بود قرآن حادث است تمام كسانی را كه عقیده به قدمت قرآن داشتند هلاك می كرد. در صورتی كه مسئله حدوث و قدمت قرآن، جزو اصول دین اسلام نبود و خلفای عباسی اصول دین اسلام را (توحید - نبوت - معاد) می دانستند و هر كس به این سه اصل عقیده داشت مسلمان بود و در جامعه اسلامی دارای مصونیت كامل. معهذا هزارها بی گناه فقط به مناسبت این كه نظریه شان راجع به قدمت یا حدوث قرآن، مغایر با نظریه خلیفه بودجان سپردند در صورتی كه مسئله قدمت یا حدوث قرآن، در صدر اسلام وجود نداشت و اثری از این موضوع دیده نمی شود، نه در دوره پیغمبر اسلام (ص)، نه در دوره خلفای راشدین. با توجه به سوابق امر، و این كه سلاطین آل بویه در دوره ای سلطنت ردند كه هنوز خلفای عباسی، مشغول خلافت بودند و هر كه با نظریه خلیفه راجع به قدمت یا حدودث قرآن مخالف بود معدوم می گردید، بایستی انتظار می داشتند كه سلاطین آل بویه هم برای رواج مذهب خود كه مذهب شیعه اثنی عشری بود متوسل بزور شوند و هر مسلمان را كه مذهبی اثنا عشری ندارد به قتل برسانند. در صورتی كه در
تمام دوره سلطنت آل بویه اتفاق نیفتاد كه حتی یك نفر از اتباع سلاطین بویه بجرم این كه مذهبی غیر از مذهب شیعه دوازده امامی دارند مورد آزار قرار بگیرند و كسی زندگی را بر آن ها تنگ كند تا این كه مجبور بشوند مذهب شیعه دوازده امامی را بپذیرند. روش سلاطین آل بویه را نباید با روش شیعیان فرقه اسماعیلیه اشتباه كرد. شیعیان فرقه اسماعیلیه بعد از روی كار آمدن حسن صباح، برای پیش بردن عقیده خود سختگیری و خونریزی كردند اما سلاطین آل بویه كه مدت یكصد و ده سال سلطنت كردند و سلسله آن ها در سال 1055 میلادی مطابق با 447 هجری قمری منقرض گردید، برای رواج مذهب شیعه اثنا عشری سختگیری نكردند در صورتی كه اقتضای زمان، ایجاب می كرد كه سختگیری كنند و در همان دوره، خلفای عباسی، هر كس را كه راجع به قرآن، نظریه ای غیر از آن ها داشت می كشتند. وسیله تبلیغ سلاطین آل بویه فقط وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا بود و شرح آن وقایع راجع به كشته شدن همراهان حسین (ع) و آن گاه خود او، آن قدر در مستمعین اثر می كرد كه به تدریج مذهب شیعه دوازده امامی را می پذیرفتند بدون این كه از طرف حكومت وقت فشاری بر كسی وارد بیاید. قبل از سلاطین آل بویه در ایران روز دهم حرم كه روز كشته شدن حسین (ع) است و روز هیجدهم ماه ذیحجه كه روز غدیر خم می باشد، تذكری به عمل نمی آمد. این دو تاریخ بر عموم مسلمین مجهول بود مگر بر كسانی كه كتب تاریخی را می خواندند. سلاطین آل بویه این دو تاریخ را مشهور كردند بدون این كه كسی را مجبور نمایند كه در روز هیجدهم ماه ذیحجه و دهم ماه محرم مبادرت به تذكر كند و خود شیعیان در آن دو روز، مراسم عید و عزا را به جا می آوردند. باید دانست كه قبل از روی كار آمدن آل بویه شیعیان دوازده امامی خود را شناسانیده بودند اما از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری برای توسعه مذهب شیعه دوازده امامی استفاده نمی كردند. شرح وقایع روز دهم محرم قبل از این كه آل بویه بر سر كار بیایند در كتاب ها نوشته شده بود ولی شیعیان از وقایع روز دهم محرم به اصطلاح امروز استفاده پروپاگاندی نمی كردند. ابوالفرج اصفهانی مولف معروف كه در سال 356 هجری قمری زندگی را بدرود گفت با این كه از لحاظ نژادی اموی بود و می دانیم كه امویان كمال دشمنی را با خاندان علی بن ابی طالب (ع) داشتند كتاب (مقاتل الطالبین) را نوشت. در این كتاب ابوالفرج اصفهانی شرح كشته شدن علی بن ابی طالب (ع) و حسین (ع) و سایر ائمه شیعه دوازده امامی را نوشته اما در كتاب او چیزی تازه به چشم نمی رسد و مجموعه ایست از تواریخی كه قبل از او راجع به قتل علی بن ابی طالب (ع) و حسین (ع) نوشته بودند.
كتاب (مقاتل الطالبیین) ابوالفرج اصفهانی معروف نیست برای این كه هر كس كه اهل كتاب است (ابوالفرج اصفهانی) را به اسم نویسنده كتاب (اغانی) می شناسد و این كتاب طوری بین كتاب شناس ها معروف شده كه به كتابهای دیگر ابوالفرج اصفهانی توجه ندارند در صورتی كه ابن الندیم صحاف از پانزده كتاب نام می برد كه همه را ابوالفرج اصفهانی تالیف كرده است.
ابوالفرج اصفهانی در كتاب مقاتل الطالبیین راجع به كشته شدن علی بن ابی طالب (ع)
و پسرش حسین (ع) در كربلا اطلاعی جدید به ما نمی دهد اما نسبت به علی (ع) و حسین (ع) ابراز ارادت می نماید و همین موضوع سبب گردیده كه (گولدزیهر) دانشمند اسلام شناس و ایران شناس آلمانی كه در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی دارای نام شد، تصریح می كرد كه ابوالفرج اصفهانی شیعه وبده است و من در شیعه بودن او تردید ندارم. ابوالفرج اصفهانی بعد از این كه كتاب اغانی را نوشت آن را به سیف الدوله حمدانی از پادشاهان آل حمدان كه شیعه بودند تقدیم كرد و كتاب الطالبیین را هم به سیف الدوله تقدیم نمود و این دو قرینه نیز نشان می دهد كه ابوالفرج اصفهانی شیعه مذهب بوده است. ابوالفرج اصفهانی با این كه مردی توانگر بود چون امرای زمان خیلی به او پول می رسانیدند پیوسته كثیف بود و هرگز جامه خود را عوض نمی كرد و یك جامه را آن قدر می پوشید تا این كه ژنده شود و بعد جامه دیگر در بر می كرد. چون صحبت از شیعه بودن ابوالفرج اصفهانی شد می گوئیم كه بنابر گفته گولدزیهر دانشمند آلمانی و همچنین بنابر تصریح فانسیسكو گابریلی دانشمند معاصر و استاد دانشگاه روم ابن الندیم صحاف معروف هم شیعه بوده است. یكی دیگر از قیافه های برجسته قرن چهارم هجری از لحاظ تبلیغ مذهب شیعه از راه استفاده تبلیغی از كشته شدن حسین (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا (شریف راضی) است. شریف راضی در بغداد پایتخت خلفای عباسی می زیست و در همانجا برای توسعه مذهب شیعه تبلیغ می كرد و دارای لقب (نقیب الاشراف) بود. شریف راضی چون در شهر بغداد مردی مشهور بود، چاره ای نداشت جز این كه با خلفای عباسی كنار بیاید و به همین جهت پیوسته جامه سیاه كه مخصوص عباسیان بود می پوشید. اما با این كه بیم آن می رفت كه كشته شود، از شرح كشته شدن حسین (ع) در منطقه كربلا برای توسعه مذهب شیعه استفاده می نمود، او هم مثل ابوالفرج اصفهانی مجموع اخبار مربوط به كشته شدن حسین (ع) و یاران او را در مجموعه ای جمع كرد. در مجموعه او هم واقعه تاریخی بدون سابقه ای دیده نمی شود ولی این فایده را دارد كه جامع است. اما كار بزرگ شریف راضی، آن هم در پایتخت خلفای عباسی، جمع آوری آثار مكتوب علی بن ابیطالب (ع) است و اگر شریف راضی آن آثار را كه عبارت است از (نهج البلاغه) و خطبه های علی بن ابیطالب جمع آوری نمی كرد بیم آن می رفت كه امروز نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) وجود نداشته باشد. بانوی دانشمند معاصر ایتالیائی به اسم (ولجیا و گلیه ری) عضو انستیتوی تاریخی شهر ناپل (در ایتالیا) تحقیقی سودمند راجع به شریف راضی كرده و گفته است كه نزد شیعیان، كاری كه شریف راضی از لحاظ جمع آوری نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) كرد، بعد از جمع آوری آیات قرآن، بزرگترین كار ادبی به شمار می آمد زیرا همان طور كه اگر آیات قرآن، در زمان خلیفه سوم جمع آوری نمی شد،بعد از مرگ كسانی كه آیات قرآن را از حفظ داشتند آیات برای نسل های آینده مسلمین از بین می رفت اگر شریف راضی نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) را جمع آوری نمی كرد شاید امروز شیعیان از آن ها اطلاع نداشتند و شیعیان نهج البلاغه و خطبه های علی (ع) را بعد
از قرآن فصیح ترین كلام می دانند كه در زبان عربی نوشته شده است و تحقیقی كه خانم ولجیا - واگلیه ری راجع به جمع آوری نهج البلاغه و خطبه های علی بن ابی طالب (ع) از طرف شریف راضی كره از حیث سودمند بودن شبیه است به تحقیقی كه پروفسور (بلاشر) فرانسوی راجع به جمع آوری آیات قرآن در زمان خلیفه سوم كرده است [2] یكی دیگر از چهره های برجسته كه در تبلیغ شیعه در قرن چهارم بدون اثر نبوده المتنبی است. فرانسیسكو گابریلی می گوید من المتنبی (م - ت - ن - با) را فقط یك شاعر مداح می دانستم و فكر نمی كردم كه او اثری باشد ولی بعد از این كه تحقیق پروفسور بلاشر فرانسوی را راجع به متنبی خواندم و نظریه (لوئی ماسین یون) فرانسوی را راجع به همان شخص از نظر گذرانیدم نظریه ام راجع به متنبی تغییر كرد. متنبی مردی بود كه آغاز جوانی را در كوفه، بین شیعیان بسر برد و بعد از آن به سوریه رفت و در آن جا هم بین شیعیان بسر می برد و می دانیم كه شاعری بود توانا و یكی از بهترین آثار شعری خود را كه (عضدیه) نام دارد به عضد الدوله امیر معروف (بویه) تقدیم كرده و بر كسی پوشیده نیست كه عضد الدوله، شیعه بوده است. فرانسیسكو گابریلی می گوید بعد از این كه اثر دو محقق فرانسوی مذكور را راجع به متنبی خواندم به آثار او مراجعه كردم و مشاهده نمودم كه در بعضی از آثار او از مذهب شیعه تبلیغ شده اما نه مذهب شیعه معتدل، مثل مذهبی كه سلاطین (آل بویه) داشته اند بلكه شیعه افراطی مثل عقیده مذهبی اسماعیلیان آن عصر و قرمطیان و در بعضی از اشعار متنبی به خصوص تمایل قرمطی دیده می شود و فرانسیسكو گابریلی می گوید كه المتنبی كه یك زمان دعوی پیغمبری هم كرد و گفت كه وی (نبی) می باشد و اسم المتنبی نیز به همین علت روی او گذاشته شد یك مبلغ مذهب شیعه دوازده امامی نبوده ولی در بعضی از اشعار خود نشان داده كه دارای تمایل شیعیان افراطی آن عصر می باشد و متنبی شاعر عرب، تقریبا تمام دوره عمر را با شیعیان گذرانیده بود. استفاده از وقایع روز دهم محرم طوری مذهب شیعه دوازده امامی را توسعه داد كه قبل از این كه سلجوقیان بر آسیای صغیر مسلط شوند سكنه بعضی از كشورهای آسیای صغیر شیعه دوازده امامی بودند و مردم بعضی از كشورهای شام مذهب شیعه دوازده امامی داشته اند و یگانه وسیله موثر تبلیغ شیعیان چیزی نبود غیر از ذكر وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری در كربلا می دانیم كه مغول ها قبل از این كه بر خاور میانه مسلط شوند مسلمان نبودند و بعد از این كه مسلمان شدند توجهی به مذهب شیعه نداشتند. اما یكی از سلاطین آن ها به اسم (اولجای تو) اولین مرتبه كه شرح وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم را شنید شیعه دوازده امامی شد. بعد از این كه سلجوقیان بر آسیای صغیر مسلط شدند چون نخواستند كه مذهبی غیر از مذهب آن ها در آن جا وجود داشته باشد درصدد برآمدند كه مذهب شیعه دوازده امامی را از بین ببرند. شیعیان آسیای صغیر مجبور به تقیه شدند و به طوری كه (ماریان موله) فرانسوی
دانشمند معاصر گفته شیعیان علامت دو (واو) كه به طور معكوس روی هم قرار می گرفت و در تزیین و به خصوص تزیین اطاق های منازل به كار می رفت علامت رسمی (و پنهانی) خود كردند و دو (واو) به حروف ابجد معنای (دوازده) را داشت یعنی شیعه دوازده امامی. سقوط خلافت پانصد ساله عباسیان در بغداد در آغاز نیمه دوم قرن هفتم هجری، بزرگترین مانع را در راه توسعه مذهب شیعه دوازده امامی از بین برد، گر چه بعد از سقوط خلافت عباسیان در بغداد، ممالیك كه از نژاد قفقازی بودند درصدد برآمدند كه در مصر، خلافت را تجدید نمایند اما از لحاظ شیعیان، یك مانع بزرگ نبودند و در دنیای اسلامی هم كسی ممالیك مصر را جانشین خلفای عباسی نمی دانست.
بعد از سقوط خلافت عباسیان، گرچه بزرگترین مانع در راه توسعه مذهب شیعه از بین رفته بود. معهذا شیعیان برای توسعه مذهب خود روش دوره آل بویه را ادامه دادند برای این كه روش مزبور یعنی استفاده تبلیغی از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری، فایده اش را به ثبوت رسانیده بود. منتها در بعضی از دوره ها در بین شیعیان كسانی پیدا نمی شدند كه بتوانند از وقایع روز دهم محرم سال شصت و یكم هجری برای توسعه مذهب شیعه استفاده كنند. اما هر زمان كه بین شیعیان مردی پیدا شد كه توانست خود را نشان بدهد و از وقایع روز دهم محرم، به خوبی استفاده نماید مذهب شیعه یك یا چند گام به جلو برداشت. عقیده شیعیان این است كه كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و یارانش در روز دهم محرم به توسعه و تقویت اسلام كمك كرد. این نظریه اگر در مورد تمام فرقه های اسلام درست نباشد بدون تردید در مورد فرقه شیعه درست است و قوت و توسعه مذهب شیعه تا زمان روی كار آمدن شاه اسماعیل صفوی در ایران مرهون كشته شدن حسین (ع) و خویشاوندان و یارانش در كربلا بوده است. فی المثل مردی مثل (جمال الدین حلی) در شهر (حله) در عراق در حالی كه محاط از مخالفین مذهب شیعه بوده فقط با استفاده از شرح كشته شدن حسین (ع) و یارانش می توانسته به نفع مذهب شیعه دوازده امامی تبلیغ كند. گر چه بعد از بین رفتن خلافت عباسیان، امرای محلی در شرق نسبت به مذهب شیعه روی خوش نشان نمی دادند ولی درصدد قتل شیعیان برنمی آمدند مگر بعد از این كه در آسیای صغیر حكومت از دست سلجوقیان به در رفت. به طور كلی تا زمان روی كار آمدن سلسله صفویه در ایران، شیعیان دوازده امامی برای توسعه مذهب خود هیچ وسیله موثر غیز از شرح دادن وقایع روز دهم محرم در كربلا نداشته اند و یگانه نیروی معنوی كه سبب توسعه مذهب شیعه بین فرق دیگر اسلامی گردید همین موضوع بود. ولی بعد از این كه شاه اسماعیل صفوی روی كار آمد وسایل دیگر هم برای توسعه مذهب شیعه به كار رفت. در آسیای صغیر بعد از این كه حكومت از دست سلجوقیان به در رفت و آل عثمان بر تمام آسیای صغیر مسلط شد كانون های شیعه دوازده امامی در آن منطقه باقی ماند و بعد از این كه خلافت عباسیان از بین رفت، در اكثر سكه های امرای سلجوقی و تركمان آسیای صغیر اسم چهار خلیفه اولیه اسلام
دیده می شود و امرای سلجوقی و تركمان برای علی بن ابی طالب (ع) كه شیعیان او را امام اول می دانند قائل به احترام بودند و نامش را مثل سه خلیفه دیگر در سكه های خود ثبت می كردند. اثر تبلیغی كشته شدن حسین (ع) از لحاظ توسعه مذهب شیعه اختصاص به خاور میانه و شرق نزدیك نداشته بلكه اثر آن حتی به قاره افریقا هم كشیده شده است و شیعیانی كه اكنون در مشرق افریقا هستند بازماندگان كسانی می باشند كه در قدیم بر اثر تبلیغ شیعه دارای مذهب دوازه امامی گردیدند و موضوع اصلی تمام مبلغین مزبور كه از ایران به افریقای شرقی رفتند مسئله كشته شدن حسین (ع) در كربلا بوده است. به نظر می رسد كه مبلغین مزبور، همه در دوره سلطنت پادشاهان بویه راه افریقای شرقی را پیش گرفتند. ما نمی توانیم بگوئیم كه آیا آن ها فقط برای تبلیغ به افریقای شرقی و نقاطی كه به اسم زنگبار و سومالی و كنیا خوانده می شود رفتند با این كه بازرگانان شیعه مذهب بودند كه برای تجارت راه افریقا را پیش گرفتند و در نقاط مذكور در فوق تجارتخانه تاسیس كردند و ماندنی شدند و چون دارای مذهب شیعه بودند از موضوع كشته شدن حسین (ع) در كربلا استفاده كردند و عده ای از سكنه بومی را متمایل به مذهب شیعه نمودند و در سومالی و كنیا مساجدی ساختند. فرانسیسكو گابریلی می گوید در دوره یكصد و ده ساله سلطنت پادشاهان آل بویه اتفاق نیفتاد كه آن ها هیئتی از مبلغین را مامور تبلیغ مذهب شیعه در كشورهای ایران یا كشورهای دیگر بكنند و اگر كرده باشند بر ما پنهان است چون اثری از آن در تاریخ وجود ندارد. لذا به نظر می رسد تمام كسانی كه در دوره سلطنت پادشاهان بویه برای توسعه مذهب شیعه دوازده امامی تبلیغ می كردند با اراده با اراده خود و بدون این كه ماموریتی داشته باشند از وقایع روز دهم محرم در كربلا استفاده می نمودند و مبادرت به تبلیغ می كردند و فقط ایمانشان آن ها را تشویق می كرده كه تبلیغ كنند و كسی از آن بابت چیزی به آن ها نمی داده است و به طور كلی به قول گابریلی هیچ یك از فرقه های اسلامی یك سازمان مذهبی دائمی مثل سازمان كلیسای كاتولیكی نداشته اند تا این كه به طور همیشگی برای تبلیغ مذهب اقدام كند.
[1] در اروپا و آمريكا استاد دانشگاه مجبور است كه يك (تحقيق ابتكاري) داشته باشد يعني در رشته اي تحقيق كند كه قبل از او كسي در آن رشته تحقيق نكرده است و گرنه از نظر مي افتد و يكي از علل توجه دانشمندان غرب به چيزهائي كه در نظر ما عجيب جلوه مي كند (مثل تحقيق در لهجه نطنزي يا سمناني)همين موضوع مي باشد - مترجم.
[2] تحقيق پروفسور بلاشر فرانسوي راجع به جمع آوري آيات قرآن در سال قرآن در سال يك هزار و سيصد و بيست و شش خورشيدي به ترجمه مترجم اين تحقيق، در مجله خواندني ها منتشر گرديد.